Stonehenge - Rózne

	Sztych w holenderskim rękopisie, sygnowany literami L.D.H.(1574)
	Richard Tongue (1837)
	Stonehenge obraz autorstwa John'a Constable Constable John (1776-1837), malarz angielski, wybitny pejzażysta pracujący w plenerze, wzorujący się początkowo na klasycystycznym pejzażu C. Lorraina, N. Poussina i R. Wilsona. Od 1802 wykonywał liczne rysunki, szkice i studia olejne o swobodnej impastowej fakturze, zajmował się współzależnością światła i koloru, zmiennością oświetlenia i atmosfery (doskonale utrwalał przelotną chwilę - drganie powietrza, wiatr, pianę na falach). Motywy swoich obrazów powtarzał często w różnych ujęciach i oświetleniu. Brunatny ton pejzaży akademickich zastąpił czystą zielenią, w zakresie zależności światła i koloru wyprzedził obserwacje impresjonistów. Wywarł znaczny wpływ na barbizończyków. Słynnymi pracami są: Młyn w Dedham (1820), Wóz na siano (1821), Katedra w Salisbury (1822-1823), Koń w skoku (1825), Plaża w Brighton z żaglowcami (1824). (Fogra)
	A to dzieło Edgara Barclay'a Stonehenge with Shepherd of Salisbury Plain
	Mervyn Girst Christmashenge Pastisz ilustracji ze średniowiecznego manuskryptu przedstawiającej Merlina budującego Stonehenge.
do góry
	Reprodukcja oryginału.
	Włoska rycina z 1820 roku przedstawiająca święto Druidów w Stonehenge.
	William James Muller (1812-1845) Stonehenge Akwarela, 346 x 553 mm. Obecnie w londyńskiej galerii Tate
	William Turner Stonehenge ok. 1825-1828. Akwarela na papierze. Obecnie w prywatnej kolekcji. Stonehenge at Daybreak ok. 1820 (19.3 x 26.8 cm) Brush and brown wash over graphite pencil on paper ??? William Turner, właściwie Joseph Mallord William Turner (1775-1851), angielski malarz i grafik, jeden z czołowych pejzażystów XIX w. Łączył tradycje dynamizmu P.P. Rubensa i świetlistość C. Lorraina z romantycznym zafascynowaniem potęgą żywiołów i sił natury. Oprócz pejzaży fantastycznych i realnych - wykonywanych początkowo akwarelami, później również w technice olejnej - artysta malował sceny historyczne, ukazywał też często wydarzenia współczesne. Głównymi elementami kompozycyjnymi były: światło, kolor i powietrze. Turner wywarł olbrzymi wpływ na impresjonistów. Niektóre prace: Rybacy na morzu (1796), Ulisses wyszydzający Polifema (1829), Pożar gmachu Parlamentu w 1834 (1835), Walczący Témeraire (1839), Wschód słońca z morskim potworem (1840), Deszcz, para i szybkość (1844). (Fogra)
	Henry Gyles (1640-1709) - Stonehenge Kreda na papierze. 84 x 217 mm. Galeria TATE w Londynie.
do góry
	Barraud William (1810-50) The Wiltshire great coursing meeting held at Amesbury, 16th-20th March 1847, with Stonehenge beyond
	Peter Herring - Stonehenge akwarela.
	Jane Tomlison Jane was born in 1963 in Stratford on Avon and travelled widely before coming to study and settle in Oxford. She obtained her degree in 1988 in Fine Art and Art History, working mostly in printmaking, bookbinding and paperworks, but never in paint. She began painting in April 1996 and is entirely self-taught. She is fascinated with the natural world and investigates the ways in which people seek to understand natural phenomenon through mythology, religion and science. Consequently, in selecting subject matter, she is drawn to ancient sites and different cultures from around the world.(...) Jane's works hang in private collections throughout the UK, Ireland, Germany, Canada, USA, Australia and New Zealand. (more on www.janetomlinson.com) The hanging stones - handmade collagraph tinted with watercolour (limited edition of four) 400mm x 500mm (£125 Framed, £100 Unframed - 10.10.2006) Bluestones - watercolour 135mm x 240mm (£40 - 10.10.2006) Purple haze - private collection, Cheshire

Galeria

kliknij obrazek, aby go powiększyć

StoneHenge Tajemnice

Dlaczego zbudowano Stonehenge? Kim byli budowniczowie? Jakie było przeznaczenie tej fascynującej budowli? Pojawiają się i upadają wciąż nowe teorie. Poważne podparte badaniami jak i zupełnie niedorzeczne.
Postanowiłem zaprezentować kilka najpopularniejszych, bez poddawania ich jakimkolwiek ocenom.
Kto wie, która z nich jest najbliższa prawdzie... Jednak nie byłbym sobą gdybym nie przytoczył tego, co napisał jeden z moich ulubionych pisarzy Arthur C. Clarke :
"Jedno tylko możemy powiedzieć z całkowitą pewnością o konstrukcjach takich jak Stonehenge: ludzie którzy je zbudowali byli inteligentniejsi od wielu takich co napisali o tym książki" (Welfare, Fairley, 1980)

Wielu naukowców wskazuje na związek megalitu z obserwacjami nieba, przede wszystkim Słońca i Księżyca. Związki te mogły mieć praktyczne znaczenie kalendarzowe, istotne dla społeczności rolniczych.
Jednym z pierwszych, którzy już w końcu XIX wieku wysunęli taką hipotezę, był astronom, dyrektor Obserwatorium Słonecznego w South Kensington i odkrywca helu, sir Joseph Norman Lockeyer (1838 - 1920)(ryc. 1). Hipoteza ta jednak nieprędko doczekała się swego uzasadnienia, chociaż już od dawna wiedziano, że oś budowli wskazuje wschód Słońca w okresie przesilenia letniego oraz kierunek zachodu Słońca podczas przesilenia zimowego.
Przełom nastąpił, gdy 26 paĽdziernika 1963 roku na łamach czasopisma Nature prof. Gerald S. Hawkins(ryc. 2), astronom z uniwersytetu w Bostonie oraz Smithsonian Astrophysical Observatory w Massachusets opublikował wnioski ze swoich badań. Hawkins zainteresował się Stonehenge, kiedy w latach pięćdziesiątych został kierownikiem leżącej niedaleko bazy rakietowej w Larkill.
Zebrał on dane o najważniejszych zjawiskach astronomicznych, które wystąpiły w okrasie 2000 - 1500 lat p.n.e., takich jak zaćmienie Słońca i Księżyca, poszczególne fazy księżyca itp. Następnie z konfiguracji kamieni Stonehenge ułożył zwarty kod składający się z 27 060 kombinacji i przeanalizował przy pomocy komputera. W wyniku analizy otrzymał 32 różne sposoby na jakie mógł być wykorzystany taki układ kamieni. (ryc. 3) Najważniejsze okazały się kierunki wiążące się ze środkiem budowli, ważna też była oś wyznaczona przez aleję, trylity i niektóre inne kamienie. Dzięki nim można było na przykład przewidywać zaćmienie księżyca, wyznaczać daty przesilenia dnia z nocą czy mierzyć przesuwanie się Słońca względem gwiazd. Szczegółowe wnioski opublikował w książce Stonehenge Decoded w 1965 roku.

Teorie Hawkins'a rozwinął brytyjski astrofizyk i kosmolog Fred Hoyle, który zainteresował się kręgiem Aubrey'a (56 otworów w pobliżu wewnętrznej części rowu okalającego megalit). Stwierdził, że przekładając co roku słup lub kamień z jednego otworu do następnego (ryc. 4), można było obliczyć daty zaćmienia Księżyca. Zaćmienia występują cyklicznie w odstępach 19, 19, a potem 18 lat, co tworzy razem pełny cykl trwający właśnie 56 lat. Wyniki swoich badań ogłosił w 1966 roku w artykule Speculations on Stonehenge na łamach brytyjskiego czasopisma Antiquity.

O perfekcji budowniczych Stonehenge, ich doskonałej znajomości astronomii pisał na łamach Rzeczpospolitej Zygmunt Krzak:

"Wewnątrz około stumetrowego kręgu są rozmieszczone na planie dużego prostokąta cztery głazy (Station Stones - przyp. mój), które według N. Lockyera wyznaczają ważne kierunki astronomiczne związane z datami dokładnie pośrodku między solstycjami i ekwinokcjami -- kierunki kalendarzowe itd. , słowem, chodzi o szereg zjawisk skomplikowanych i powiązanych ze sobą.
Otóż C. A. Newham i M. Charriére wykazali, że wybór miejsca pod budowę był głęboko i świadomie przemyślany. Albowiem tylko to miejsce na północnej półkuli Ziemi było optymalne pod względem geograficznym i astronomicznym do założenia wspomnianego prostokąta. Gdyby bowiem wybrano miejsce oddalone stąd o kilkadziesiąt kilometrów dalej, to astronomiczna geometria prostokąta byłaby zmieniona i byłby możliwy do zbudowania jedynie równoległobok o skośnych bokach, a nie prostokąt. Właśnie w rejonie kromlechu miejsce było najlepsze dla uzyskania harmonii całej konstrukcji wraz z jej kierunkami. Choć ściślej ujmując, idealne miejsce znajduje się nieco bardziej na południe, w kanale La Manche. Budowla jest oddalona od tego miejsca, toteż perfekcja prostokąta z kamieni powinna polegać na tym, że długie boki prostokąta nie powinny być dokładnie równoległe. I rzeczywiście, w Stonehenge są one nieco zbliżone do siebie na końcu zachodnim zgodnie z wymaganiami astronomicznymi doskonale rozpoznanymi i uwzględnionymi przez budowniczych. Z kolei kierunek tych dwu boków powinien być prostopadły do boków krótszych i rzeczywiście jest tak. Ten kąt w Stonehenge liczy 90, 2 st. , a błąd wynosi tylko 1/ 5 stopnia. Chapeaux bas!" (Krzak, 1995 oraz Krzak, 2001)

do góry
Tajemnicą Stonehenge zainteresował się także Maurice Chatelain, specjalista w dziedzinie łączności, były pracownik amerykańskiej agencji kosmicznej NASA. Chatelain był twórcą systemu łączności w programie Apollo (program obejmujący loty kosmiczne i lądowania na księżycu).
"Chatelain (...) uważa, że Stonehenge pozwala obliczyć odległość Słońca od wszystkich planet naszego systemu, co dowodzi, że były one znane budowniczym kromlechu. A przecież odkrycie niektórych z nich (Neptun, Pluton) jest owocem nowożytnej myśli naukowej...
Co więcej, obliczył on, że ustawienie poszczególnych elementów Stonehenge odpowiadało dokładnie punktom wschodu i zachodu dziesięciu głównych gwiazd dwanaście tysięcy lat temu! Tymi gwiazdami są: Wega, Kastor, Alcyone, Aldebaran, Altair, Betelgeuse, Rigel, Syriusz, Antares i Fomalhaut." (Mostowicz, 1994)

Do podobnych wniosków doszedł astronom Mike Saunders. Stwierdził, że Stonehenge jest modelem naszego układu słonecznego. Przedstawia jednak przeciętne odległości planet od siebie w postaci kół, a nie elips. W środku znajduje się Słońce, wyznaczające najbardziej wewnętrzny krąg. Otacza je drugi krąg - orbita Merkurego, potem następuje orbita Wenus i orbita Ziemi. Dalej krąży Mars. Między Marsem a Jowiszem jest duży odstęp - tam, w pasie asteroidów, poruszają się setki tysięcy odłamków skalnych. Natomiast stojący poza całym układem Heel Stone, zaznacza przeciętną odległość orbity Jowisza od Słońca. (ryc. 4a: Asteroidy, Mars, Wenus, Merkury, Ziemia, Jowisz) (Däniken, 1995)

O tym, iż wiązanie budowli takich jak Stonehenge z kosmosem nie jest tylko wymysłem garstki hobbystów, świadczyć może fakt powstania zupełnie nowej gałęzi nauki.
Archeoastronomia, bo o niej mowa, to stosunkowo młoda dziedzina nauki z pogranicza astronomii, archeologii i antropologii kulturowej. Archeoastronomia zajmuje się badaniem wpływu zjawisk i procesów przyrodniczych pochodzenia kosmicznego na kształtowanie się i rozwój ludzkości w jej stadiach pierwotnych. Archeoastronomowie zajmują się także rekonstruowaniem możliwego astronomicznego znaczenia orientacji starożytnych budowli lub innych obiektów.
"Za punkt wyjścia nowa nauka przyjmuje istnienie "Koperników" już w epoce kamiennej. Okazuje się bowiem, że pradawna astronomia stanowiła istotną część życia społecznego i systemu światopoglądowego." (Gałka, 1998)

Zgodnie z teorią prezentowaną przez Rand and Rose Flem-Ath przy budowie Stonehenge wykorzystano wiedzę astronomiczną do... kontrolowania ruchu Słońca. To z kolei miało na celu zapobieżenie trzęsieniom ziemi. Wewnętrzny krąg kamieni w kształcie podkowy odzwierciedla ruch Słońca na nieboskłonie. Każdego dnia od wiosny do lata Słońce wschodzi coraz dalej na północ. W dniu letniego przesilenia wydaje się zatrzymywać, a począwszy od dnia następnego wschodzi coraz dalej na południu. Dla ludzi zaniepokojonych taką "kapryśnością" oznaczać to może zagrożenie katastrofą. Aby temu zapobiedz wznoszą i ustawiają kamienie w kształcie podkowy aby "przywiązać" do nich promienie słoneczne. Dzięki temu świat jest bezpieczny na kolejny rok. (Flem-Ath, 1996)

Jak już wspominałem wyżej, wielu badaczy zajmujących się związkami Stonehenge z obserwacjami nieba, praktyczne znaczenie tych obserwacji wiąże ze sposobem określania czasu.
"Wraz z rozprzestrzenianiem się zdobyczy rewolucji neolitycznej na północ wiedza o kalendarzu i umiejętność określania czasu ważnych dla rolniczych społeczności kulminacyjnych punktów roku zaczęła także docierać do Europy. ¦wiadczą o tym datowane na początek II tysiąclecia p.n.e. olbrzymie budowle neolityczne, jak choćby słynne Stonehenge w Anglii, które pełniło także funkcję obserwatorium astronomicznego." (Wróblewski, 1998)

Ciekawostka: "Najstarszy w Anglii zegar-kalendarz sprzed blisko 4 tys. lat, słynny kromlech Stonehenge w pobliżu miasta Salisbury, składał się z ponad 150 bloków kamiennych o łącznej masie około 5 tys. ton. Jeśli przyjmiemy, że masa przeciętnego dzisiejszego zegarka łącznie z bransoletą wynosi 50 gramów, to z masy 5 tys. ton można by wykonać 100 mln zegarków." (Forowicz, 1995)
do góry



Prehistoryczne obserwatorium - Stonehenge - mogło być równocześnie miejscem kultu religijnego, w owych czasach bowiem charakter użytkowy monumentalnych budowli łączył się z ich funkcjami sakralnymi.
"Stonehenge wiązało się z obserwacją Słońca i Księżyca - ta rzecz nie ulegała wątpliwości, tyle tylko, że obserwacje takie musiały być również dokonywane, zanim powstał ten obiekt, uwzględniono je już w samej budowli, były potrzebne do jej wzniesienia. Wszystko zaś wskazuje, że Stonehenge było WYNIKIEM obserwacji. (...) Oczywiście, rozmieszczenie poszczególnych kamieni, usytuowanie osi wymagało dokonania w Stonehenge, dokładnie w miejscu gdzie się ono znajduje, astronomicznych obliczeń i obserwacji. Jednak były to raczej pomiary i obliczenia podobne do pomiarów nawigatorów na oceanach; nie posuwają one wiedzy naprzód, ale z niej korzystają. Wobec tego byłoby Stonehenge rodzajem świątyni, świętym okręgiem, w którym odbywały się zgromadzenia i ceremonie kultowe ku czci Słońca i Księżyca. To je właśnie - Słońce i Księżyc - obserwowano w świętym kręgu. (...)Nie ulega już dziś wątpliwości, ze w czasach, o których mowa, Słońcu i Księżycowi przypisywano atrybuty boskości. Nie ulega też wątpliwości, że obserwowano metodycznie Słońce i Księżyc. Czy wobec tego obserwowano bogów? (...) Zapewne tysiące lat przed powstaniem tej konstrukcji krok za krokiem uzyskano dowody, że Słońce i Księżyc "postępowały" niezmiennie tak samo, BÓG-SŁOŃCE i BÓG-KSIĘŻYC poruszali się bez zmian tymi samymi drogami. Waliły się tysiącletnie drzewa w puszczy, morze rujnowało skaliste wybrzeża, wulkany zasypywały żyzne okolice - Bóg-Słońce i Bóg-Księżyc wciąż zaś bez zmian, punktualnie przybywały do określonych punktów, z dokładnością iście astronomiczną. " (Kowalski, Krzak, 1989)

Tezę o łączeniu funkcji sakralnych i użytkowych tego typu budowli potwierdzają najnowsze odkrycia archeologiczne dokonywane na terenie Europy. Jak czytamy w artykule Anny Piotrowskiej: "Jeszcze 100 lat temu archeolodzy byli przekonani, że jedynie starożytni Egipcjanie i Sumerowie posiedli umiejętność prowadzenia podstawowych obserwacji astronomicznych, polegających na śledzeniu ruchu gwiazd na niebie, oraz umiejętność wyznaczania początku pór roku. Badania w angielskim obserwatorium Stonehenge, z których wynikało, że dawni mieszkańcy Wysp Brytyjskich potrafili ustalić dzień przesilenia letniego, traktowano z niedowierzaniem. Jednak w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w Europie odkryto pozostałości ponad dwustu pradawnych ziemno-drewnianych konstrukcji, służących do obserwacji słońca.
Najstarszą z nich odnaleziono w środkowych Niemczech w pobliżu miasta Goseck. Odkryte obserwatorium astronomiczne zostało wzniesione ok. 5000-4800 r. p.n.e., co ustalono dzięki metodzie określania wieku znalezisk radioaktywnym węglem 14C. Budowla pełniła również rolę sanktuarium - odprawiano tam obrzędy religijne związane ze zmianami pór roku.
(...) Z badań brytyjskich archeologów z English Heritage wynika, że obserwatorium w Stonehenge pierwotnie przypominało wyglądem okrągłą konstrukcję z Goseck. Ponad 5 tysięcy lat temu Stonehenge składało się z jednego pierścienia ziemnych umocnień oraz rowu. Dopiero po kilkuset latach postawiono na środku kręgu ogromne głazy.
Prawdopodobnie podczas lokalnych świąt w sanktuariach szamani palili ogniska, składali zwierzęta w ofierze bóstwom. We wnętrzu żadnego z kręgów nie znaleziono dotychczas pozostałości ołtarza, ale kilkakrotnie odkryto ślady zabudowań, być może prymitywnych świątyń. (pełny tekst: Piotrowska, 2003)

O kręgu jako świątyni - obserwatorium pisze w swojej polemicznej wobec tez E. von Dänikena książce Wojciech Michera. Michera jest antropologiem kultury, zajmuje się zagadnieniami symbolu i jego interpretacji, pracuje na Uniwersytecie Warszawskim.
"Stonehenge to sanktuarium, przestrzeń sakralna wyodrębniona kręgiem wysokich, skierowanych ku niebu gigantycznych ciosów kamiennych. Związek z niebem jest tu jednak zaznaczony nie tylko za pomocą symboliki przestrzennej, wysokością głazów: wynika on przede wszystkim z uzgodnienia planu tego założenia architektonicznego z porządkiem nieba w kluczowych momentach cyklu rocznego. Mówiąc inaczej: miejsce to, dzięki swojej niezwykłej budowie, odbijało porządek niebiański, w związku z czym mogło być traktowane jako cząstka nieba na ziemi, ośrodek promieniowania świętości na "cały świat".
Niezwykłość Stonehenge polega na precyzji i ogromnym bogactwie "programu astronomicznego", liczbie możliwych obserwacji, niczym w dobrym planetarium. Nie jest jednak czymś niezwykłym sama idea powiązania sanktuarium z porządkiem niebiańskim. (...) wystarczy przechadzka do najbliższego kościoła: jeśli weĽmiemy udział w jutrzni, czyli laudesach (śpiewając: "Już wstaje słońce ogniste"), jeśli tylko są one odprawiane o świcie, to przez okno znajdujące się nad głównym ołtarzem, czyli najprawdopodobniej we wschodniej części kościoła, dostrzec będziemy mogli, jak przez swoisty celownik, pierwsze promienie wschodzącego słońca."(Michera, 1992)

Prof. Timothy Darvill, dyrektor Wydziału Archeologii Uniwersytetu Bournemouth i wieloletni badacz Stonehenge, proponuje inne wyjaśnienie zastosowania kamiennych kręgów w epoce neolitu i brązu. Jego zdaniem, dla użytkowników Stonehenge najważniejszym okresem w roku nie była wiosna a co za tym idzie dzień wiosennego przesilenia dnia z nocą ale dzień przesilenia zimowego.
Właśnie wówczas sanktuarium wyznaczone przez kamienne kręgi prawdopodobnie miało dla neolitycznych mieszkańców Wysp Brytyjskich największą moc. Nie przybywali oni tutaj w celu obserwacji ciał niebieskich lub składania ofiar bóstwom astronomicznym, ale aby prosić o zdrowie i uleczenie prehistorycznego odpowiednika greko-rzymskiego uzdrawiającego boga Apolla. Na takie przeznaczenie budowli wskazywać ma rozpowszechnione przekonanie o uzdrawiających właściwościach niebieskich kamieni sprowadzonych specjalnie z gór Walii. Zastanawiające są również wyniki badań pozostałości pochówków z terenu Stonehenge - złożono tam wiele ciał z widocznymi śladami chorób – ze skrzywieniami lub złamanymi kośćmi. Timothy Darvill uważa, że były to osoby, które zmarły po długiej pielgrzymce do magicznego sanktuarium. (więcej)

Bardzo rozpowszechniony jest pogląd łączący krąg z kultem zmarłych.
W rejonie Stonehenge występuje większa koncentracja grobów kurhanowych niż gdziekolwiek w Anglii (największych, tzw. długich, jest 16 rozsianych w promieniu pięciu kilometrów od kręgu) . Opisano ok. 350, o zróżnicowanym wieku i formie, co wskazywać może na związek megalitycznej konstrukcji z kultem zmarłych.
"O takim przeznaczeniu Stonehenge I [ jako sanktuarium - przyp. mój ] świadczy wewnętrzny pierścień przebiegających regularnie 56 jam. Nie miały one żadnej funkcji konstrukcyjnej, bowiem badania nie wykazały śladów po umieszczaniu w nich drewnianych słupów lub głazów megalitycznych. Natomiast w wielu znaleziono spalone kości ludzkie. Podobne, lecz mniejsze kręgi jam znane są z innych ówczesnych sanktuariów. Przez analogię do znacznie póĽniejszych przekazów pisanych o religii antycznej Grecji czynione są próby wiązania jam kopanych w ziemi z rytuałami sprawowanymi ku czci bóstw świata podziemnego. W Grecji jamy takie miały specjalną nazwę - bothros (...). Mimo że jest to dosyć odległa analogia, zyskuje ona na znaczeniu dzięki powszechności dawnych religiach. Obecność jam ofiarnych na cmentarzysku w Złotej niedaleko od występowania w różnych Sandomierza, współczesnych w przybliżeniu Stonehenge I, stwierdził ostatnio Z. Krzak (...). Biorąc pod uwagę niezwykle rozwinięty kult przodków towarzyszący megalitom, pogląd o ofiarnym przeznaczeniu 56 jam wydaje się prawdopodobny." (Wróblewski, 1980)

Przedstawicielem nurtu łączącego Stonehenge z kultem płodności jest brytyjski badacz Terence Meaden. "Wszystkie one [odkrycia - przyp. mój] są świadectwem, że w epoce megalitów czczono nie jakiegoś boga lub panteon bóstw, lecz boginię. To jej boska obecność przenikała całą naturę - ludzi, zwierzęta, ziemię i wszechświat. Na początku epoki, która stała się świadkiem narodzin rolnictwa, była to płodności Wielka Bogini. Nie znano wtedy kultu Matki Ziemi, ten pojawił się o wiele póĽniej, i Wielka Bogini spełniała rolę potrójnego bóstwa związanego z cyklem pór roku. (...) Tradycja bogini jest naprawdę bardzo stara. Jej kult dotarł do Brytanii z kontynentu po dwustu wiekach paleolitu wraz z kurhanami, bieżniami, nasypami ziemnymi, grobami komorowymi oraz glinianymi, drewnianymi lub megalitycznymi kręgami typowymi dla brytyjskiego neolitu. (...)
W epoce megalitów najpotężniejszym obiektem kultu było bóstwo kobiece. To dla niej ludzie przenosili góry i kamienie, wznosili świątynie i kaplice. Była Wielką Boginią. Jako owoc natury uosabiała naturę we wszystkich jej przejawach. To ona ustanawiała cykl życia, w trakcie którego istoty żyjące wyłaniały się z ziemi i wracały do niej po śmierci. Tuż przed przybyciem pierwszych chrześcijańskich misjonarzy bogini nie była już najważniejszym bóstwem Celtów. Została wyparta przez bóstwa męskie. Przetrwała jednak jako Matka Ziemia pod imionami Ana, Anu, Brigit, Brigid i Bride." (Meaden, 1989)
Zgodnie z ta teorią Stonehenge było miejscem dokonywania się symbolicznego aktu hierogamii ( z gr. - mityczne zaślubiny bogów, upamiętnione w wielu religiach podczas obrzędów mających na celu podtrzymanie płodności). A oto jak wyglądał akt boskich zaślubin :
"W kulminacyjnym momencie, kiedy Słońce obcowało z boginią, było zasłaniane przez Heel Stone, którego cień padał na kamień-macicę lub też na "kamień bogini" (poprzednio nazywany "ołtarzem",ale odtąd będę posługiwał się tymi określeniami jako bardziej odpowiednimi), i następowało spełnienie rytualnego małżeństwa. (...) Kamień to zasadniczy element bogini, manifestacja Bogini Matki, podobnie jak otaczająca go kamienna konstrukcja. Kamienne kręgi i założenie w kształcie litery U wraz w przecinającymi je przejściami i prześwitami stanowią wyobrażenie macicy, szyjki macicy, pochwy i sromu. We wcześniejszym z kolei okresie zewnętrzny wał (wysoki wtedy na dwa metry) wraz z zabudowanym drewnianą konstrukcją środkiem mógł wyrażać podobieństwo do macicy lub brzucha. Otwór, drzwi, przejścia między nasypami - wszystko to są symbole związane z pierwiastkiem żeńskim. (...) Tak więc Stonehenge, jako całość, było nie tylko świątynią bogini, ale samą boginią. I pozostaje nią do dzisiaj!
Falliczny w kształcie Heel Stone (ryc. 5, w głębi, ryc. 6 na pierwszym planie) stoi poza wałem kręgu, czyli poza brzuchem bogini, służąc urzeczywistnieniu idei boskiego zespolenia i zapłodnienia. Jak w Indiach przypisywano cieniowi drzewa moc zapładniania, tak w Stonehenge funkcję tę spełniał przesuwający się cień kamienia. Po odegraniu swojej roli cień wycofywał się z kręgu, co mogli obserwować widzowie znajdujący się na zewnątrz. Obejrzawszy najpierw boskie zaślubiny w postaci wnikających promieni Słońca, a następnie zespolenie fallicznego cienia z kamiennym wejściem-pochwą, wyznawcy byli też świadkami, jak cień wycofuje się z kręgu po zakończonym akcie zaślubin. W tamtych czasach widzami tego spektaklu była zaledwie garstka ludzi, dziś natomiast oglądają go setki turystów." (Meaden, 1989)


Włodzimierz Szafrański pisze o "uniwersalności" Stonehenge jako świątyni. Miano tam sprawować obrzędy z zakresu kultu solarnego, "ale również oczywiście czary mające wpłynąć na płodność przyrody i oddawano się tu także kultowi zmarłych przodków".
"Epoka brązu upływa pod znakiem pojawiającego się wtedy kultu słońca.(...) Bóstwo słoneczne przejmuje wszystkie atrybuty anektując całą domenę działalności wcześniejszego bóstwa żeńskiego, które mu zresztą towarzyszy i tak powstaje boska para małżeńska na wzór ludzkiej rodziny patriarchalnej, zwłaszcza że niebawem dochodzi do antropomorfizacji bóstwa solarnego, które przyjmuje postać mężczyzny. Boska hierogamia uchodzi za gwarancję płodności natury. Specjalny ceremoniał dramatyzuje w obrzędzie kultowym ów akt małżeński bogów." (ryc. 7 Boskie zaślubiny. Personifikacje przeciwieństw: Słońce i Księżyc - ojciec Niebo i bogini Ziemia. Archetyp zespolenia pierwiastka męskiego i żeńskiego. Rotograwiura niemiecka z XVII wieku) Autor pisze, że czasami obrzęd ten przyjmował formę aktu płciowego spełnianego w imieniu bóstw przez kapłana i kapłankę, na przykład na szczycie mezopotamskiego zigguratu. W innych rejonach składano bogu ofiarę z życia oblubienicy. W miejscach takich jak Stonehenge ceremoniał ten przyjmował bardziej "wysublimowaną formę".
Mówiąc o budowie kręgu Szafrański zauważa, że "podkowiasto rozwarty" wewnętrzny krąg symbolizuje łono matki-ziemi a znajdujące się tam trzy głazy symbolizują życie i płodność.
Przesilenie zimowe, "falliczne przenikanie do łona ziemi wyobrażonego przez podkowiasty krąg kamieni (...) promienia słonecznego (...) byłoby liturgiczną dramatyzacją aktu płciowego, rytualną hierogamią boga słońca i bogini ziemi". Przesilenie owe było manifestacją zmartwychwstania przyrody, a te z kolei "rękojmią zmartwychwstania zmarłych". Autor pokusił się także o próbę rekonstrukcji obrzędów jakie miały wtedy miejsce:
"Można sobie wyobrazić, że podczas tego świątecznego wchodu słońca społeczność megalityczna towarzyszyła aktywnie misterium hierogamii podzielona na dwie grupy według płci. I tak kobiety tańcząc opasywały pierścieniem wewnętrzny, podkowiasty krąg trylitów mający symbolizować łono kobiece. MężczyĽni natomiast mogli tworzyć drugi krąg taneczny krążąc wzdłuż zewnętrznego kromlechu ustawionego ze sterczących fallicznie menhirów. Ten osobliwy manewr choreograficzny miał w sposób czarodziejski wzmóc skuteczność boskiego aktu płciowego słońca i ziemi i oddziałać jako silny bodziec na przyrodę."( wszystkie cytaty Szafrański, 1977)

StoneHenge Historia

BRĽZU EPOKA - prehistoryczna epoka charakteryzujšca się użyciem bršzu do wytwarzania narzędzi, broni i ozdób. Trzeci w rozwoju ludzko�ci okres po starszej ( paleolit) i młodszej (neolit) epokach kamienia, u swego schyłku zastšpiony przez epokę żelaza. Poczštki epoki bršzu wišżš się z obróbkš miedzi i jej użyciem do produkcji głównie małych i drogocennych przedmiotów.(...)Kultury wła�ciwej epoki bršzu występowały w Europie między 2. połowš III i 1. połowš I tysišclecia p.n.e., obejmujšc tereny Europy �rodkowej, północnych Włoch, wschodniej Francji, południowej Skandynawii, Polski, wybrzeży Morza Bałtyckiego, Europy południowo-wschodniej. W Azji kultury epoki bršzu objęły: Azję Mniejszš i Centralnš, północno-zachodnie Indie, południowš Syberię, Chiny, czę�ć Indochin i Indonezji. Na terenie Afryki za należšce do epoki bršzu należy uznać czę�ć północnš tego kontynentu, tzn.: Maghreb, północnš Mauretanię i Dolinę Nilu w Egipcie. Poczštek i występowanie epoki bršzu na poszczególnych terytoriach jest chronologicznie zróżnicowane, np. w Japonii i Afryce na południe od Sahary bršz dotarł dopiero wraz z technikš żelaza lub po niej. Dla obszaru wysoko rozwiniętych kultur Dalekiego Wschodu od III do I tysišclecia p.n.e. okre�lenie epoka bršzu jest prawie nie używane. Terminu epoka bršzu na terenie Europy używa się do okre�lenia epoki datowanej tradycyjnie na lata od około 1800 do 800 p.n.e. W ujęciu ogólnym epoka bršzu dzielona jest na: wczesnš, �rodkowš i młodszš. Na pograniczu cywilizacji Dalekiego Wschodu i europejskich kultur epoki bršzu występowały kultury Morza Egejskiego. (Fogra) MEGALITY - budowle kamienne stawiane bez zaprawy, wznoszone od epoki neolitu do poczštku epoki żelaza. Do najważniejszych typów należš: DOLMENY - płaskie płyty na głazach, MENHIRY - głazy pojedyncze, ( z bretońskiego maen 'kamień', hir 'długi' ) KROMLECHY - kręgi z menhirów ( z walijskiego; crom 'zgięta' , llech 'tablica' ) Największe skupisko megalitów znajduje się w Cranac i Locmariaquer w Bretanii. Najokazalsze zachowały się w Stonehenge oraz w Avebury w południowej Anglii. NEOLIT - młodsza epoka kamienia, faza rozwoju społeczeństw ludzkich wišżšca się z przej�ciem od my�listwa i zbieractwa do gospodarki produkcyjnej opartej na rolnictwie i hodowli. Końcowy okres epoki kamienia, poprzedzajšcy epokę bršzu. Poczštek neolitu datuje się na ok. 7000 lat p.n.e., trwał do ok. 2 tys. lat p.n.e. (na ziemiach polskich ok. 4500 do 1700 p.n.e.). W okresie neolitu pojawiły się narzędzia i broń wykonane z kamieni gładzonych, stšd dawna nazwa - epoka kamienia gładzonego. Przej�cie do gospodarki rolniczo-hodowlanej zdynamizowało ogólny rozwój ludzko�ci. Powstały skupiska osadnicze, a także pierwsze organizmy państwowe nad Eufratem i Tygrysem (Mezopotamia), Nilem (Egipt), Indusem. Rozwinęły się kultury europejskie, m.in. kultury naddunajskie. U progu VI tysišclecia p.n.e. opanowano technikę wytwarzania ceramiki. W okresie neolitu pojawiło się górnictwo jako zorganizowana forma aktywno�ci gospodarczej. (Fogra) Nazwa epoki pochodzi z języka greckiego; neos - 'nowy', lithos - 'kamień'. Nic więc dziwnego, że symbolem epoki stała się gładzona siekiera. STONEHENGE - ze staro angielskiego, "kamienie zawieszone", "kamienie d�wigane przez powietrze". Pierwsze konstrukcje w Stonehenge powstały w okresie neolitu, jakie� 3000 lat p.n.e. Jednakże kilkaset lat wcze�niej, w końcu IV tysišclecia p.n.e., w okolicy kręgu powstajš budowle innego rodzaju - bieżnie (długie konstrukcje ziemne, składajšce się z nasypów i rowów, cišgnšce się niekiedy setki kilometrów). Na północ od megalitu blisko trzykilometrowa a sze�ćset pięćdziesišt metrów na północny zachód od niej mniejsza bieżnia, o długo�ci czterystu metrów i szeroko�ci pięćdziesięciu. Mniejsza nie zachowała się do dnia dzisiejszego, natomiast większa, usytuowana na linii wschód - zachód jest doskonale widoczna. (ryc. 1a) Uważa się, iż bieżnie mogły powstać, aby upamiętnić drogę przej�cia tršb powietrznych do�ć częstych w tej czę�ci Anglii. Nie wszystkie elementy budowli zostały wzniesione w tym samym czasie. Ustalono, że budowa miała trzy główne fazy mieszczšce się w przedziale czasowym od poczštków III tysišclecia do schyłku II tysišclecia p.n.e. Okres I 3000-2550 (3100- 2300) p.n.e. Na planie okręgu powstaje rów wykopywany jednocze�nie przez różne grupy. Wskazywać ma na to fakt, że składał się z krótkich, nieregularnych odcinków połšczonych następnie ze sobš. Większo�ć rumoszu kredowego wydobytego podczas kopania rowu użyto do wzniesienia wewnętrznego wału zbudowanego na planie koła o dziewięćdziesięciotrzymetrowej �rednicy. Otoczony wałem monument na planie koła okre�lany jest w języku angielskim henge, wła�nie od nazwy Stonehenge. Wał nie jest cišgły, ma przerwę - rodzaj wej�cia - w północno- wschodniej czę�ci. (ryc. 1b) Na zewnštrz koła, od strony północno-wschodniej usytuowano pojedynczy megalit i otoczono jego podnóże kolistym rowem. Głaz ten od trzystu lat zwany jest Heel Stone (ryc. 2a, na pierwszym planie). Na podstawie badań przeprowadzonych w 1995 roku przez Rosemary Cleal, przyjmuje się, że Heel Stone został ustawiony dopiero w 2500 roku p.n.e., mniej więcej w tym samym czasie, kiedy przywieziono wielkie bloki sarsenowe. W owym czasie ustawiono prawdopodobnie jeszcze cztery megality: dwa główne, otoczone mniejszymi okršgłymi nasypami i rowami, oraz dwa inne - bez tych elementów zwane Station Stones. W pobliżu wewnętrznej czę�ci rowu wykopano kršg składajšcy się z 56 otworów zwanych otworami Aubrey'a (od nazwiska Johna Aubrey'a naukowca i odkrywcy z XVII wieku). W wielu z nich znaleziono spalone ludzkie ko�ci, jednakże uważa się, iż nie były one grobami, lecz miały zwišzek z jakimi� kultowymi obrzędami. Niektórzy badacze uważajš, iż w �rodkowej czę�ci budowli istniała okršgła drewniana konstrukcja o �rednicy około trzystu metrów. Był to kršg ze słupów być może nawet zadaszony. (ryc. 2b) do góry Okres II 2250 - 2000 (2300 - 2000) p.n.e. Okres kiedy w �rodku okręgu pojawiajš się pierwsze kamienie. Z Prescelly Mountains, gór w południowo-zachodniej Walii sprowadzono (wg. innej teorii kamienie te zostały przywleczone w te rejony przez przesuwajšcy się lodowiec) 80 niebieskich kamieni (bluestones, dolerytów, sinych kamieni) o ciężarze około trzech ton każdy i ustawiono je w formie podwójnego kręgu w centrum obiektu. (ryc. 3a - przypuszczalna droga transportu dolerytów, ryc. 3b - także inne drogi) Jak pisze David McDowall w An Illustrated History of Britain, przewiezienie owych kamieni było doniosłym wydarzeniem o którym wie�ć przekazywano z pokolenia na pokolenie. Dopiero trzy tysišce lat później, w 1136 roku opisane zostało przez Geoffrey'a of Monmouth w History of Britain. Podwójnego kręgu nigdy nie dokończono i w końcu został rozebrany podczas kolejnych faz konstrukcyjnych. (ryc. 4) Wraz z błękitnymi kamieniami został przywieziony z Cosheston Beds na wybrzeżu południowo-zachodniej Walii, gigantyczny, błyszczšcy płatkami miki blok. Ustawiono go w samym centrum. Megalit ten nazwany został ołtarzem w XVII wieku przez Ingo Jones, mierniczego i architekta w służbie króla Jakuba I. (Ołtarz ten teraz leży pęknięty i większej czę�ci przywalony poprzecznš belkš oraz jednym z trylitów, który wrył go głęboko w ziemię). W tym samym czasie została zbudowana aleja prowadzšca ku rzece Avon. Przypuszcza się, że wyznaczała szlak, którym transportowano niebieskie kamienie. Okres III 2000 - 1550 r p.n.e. Rozebrany zostaje podwójny kršg niebieskich kamieni. U głównego wej�cia do szańca ustawiono rodzaj reprezentacyjnych wrót utworzonych z dwu kamieni. Zachował się jeden (Slaughter Stone), teraz przewrócony. (ryc. 5) Wewnštrz budowli ustawiono w kształcie litery U pięć trylitów (trylitonów, konstrukcji złożonych z trzech głazów, dwóch ustawionych pionowo i trzeciego leżšcego na nich poziomo, ryc. 6) skierowanych ku wschodowi słońca w porze przesilenia letniego. Potężne bloki sarsenu (piaskowca twardszego niż granit) przywieziono z oddalonego co najmniej o trzydzie�ci kilometrów rejonu Avebury i Marlborough w północnym Wiltshire.(ryc. 7 - przypuszczalna droga transportu) Najwyższy trylit tworzy podstawę litery U, która zakończona jest dwoma stojšcymi na przeciwko siebie parami kamieni nieco mniejszych, lecz równie ciężkich. Najniższe z nich znajdujš się na wierzchołkach litery U. Wysoko�ć największych trylitów łšcznie z grubo�ciš poziomych belek wynosi 7,4 metra natomiast najmniejszych - 6,2 metra. Ustawiono także najsłynniejszš czę�ć Stonehenge - kršg z nadprożami. Składał się on z trzydziestu dwudziestosze�ciotonowych głazów ustawionych pionowo i zwieńczonych trzydziestoma belkami poprzecznymi (nadprożami) o wadze około 7 ton (połšczonych za pomocš czopów). Kršg powstaje na planie koła o �rednicy stanowišcej 1/3 �rednicy całej budowli. Chociaż teren, na którym zbudowano Stonehenge jest pochyły, stojšce pionowo kamienie zewnętrzne tak ustawiono, by belki poprzeczne znajdowały się nieomal na tym samym poziomie. Mimo, iż koło zakre�lone przez kamienie ma �rednicę aż 29 m, jest ono tak dokładnie wytyczone, że błšd w promieniu koła nigdzie nie przekracza 5 cm . Wewnštrz kręgu sarsenowego mie�cił się kršg złożony z kamieni błękitnych. Poczštkowo składało się nań sze�ćdziesišt kamieni umieszczonych �ci�le obok siebie. W obrębie podkowiastej konstrukcji z trylitów ustawiono w kształcie litery U dziewiętna�cie kamieni również z niebieskiej skały. Być może pierwotnie miały być umieszczone w dwóch koncentrycznych układach otworów otaczajšcych kršg sarsenowy. Pier�cienie te, nazwane Y i Z, składały się odpowiednio z 30 i 29 otworów. (ryc. 8) do góry Jak budowano? "Od dawna pasjonowano się zagadnieniem, w jaki sposób budowniczowie usypywali ziemne, jak transportowali bloki budulca i wznosili monumentalne konstrukcje kamienne. Wały, którymi otoczone były sanktuaria, sypano za pomocš najprostszych narzędzi, motyk, rodzaju kilofów, wykonywanych z rogów jeleni, i kamiennych młotów, którymi kruszono kredowe podłoże. (ryc. 8a) Gruz kredowy i ziemię przenoszono w niewielkich koszykach, do których zgarniano urobek łopatami, wykonanymi z ko�ci łopatkowych zwierzšt, głównie wołów. Kosze z ziemiš i gruzem kredowym noszono najprawdopodobniej na głowach. Patrzšc na zachowane obwałowania sanktuariów nietrudno wyobrazić sobie, ze ich usypanie wymagało ogromnego wysiłku dużych zespołów ludzi. Wykonane współcze�nie eksperymenty wykazały, że dwóch mężczyzn, pracujšc narzędziami rogowymi, może w cišgu dnia wykopać około 4 metrów sze�ciennych kredowego gruzu. Do przeniesienia tego urobku we wła�ciwe miejsce należało zatrudnić od 2 do 10 tragarzy, zaopatrzonych w kosze." (Bukowski, Dšbrowski, 1972) "Wszystkie prace przy budowie sanktuarium wykonywano narzędziami krzemiennymi, kamiennymi i rogowymi. Siekierami krzemiennymi sporzšdzano drewniane wyposażenie niezbędne przy pracy, a także karczowano drzewa. Okazujš się one zaskakujšco wydajne i we wprawnych rękach mogš dać efekty nie gorsze od uzyskanych narzędziami ze stali, tyle że w dłuższym czasie. Tego ostatniego miano jednak pod dostatkiem. Na głazach Stonehenge(...)stwierdzono liczne wygładzone miejsca będšce �ladem po ostrzeniu narzędzi krzemiennych i kamiennych w trakcie budowy obiektów. Surowiec na siekiery i inne narzędzia krzemienne wydobywano w kopalniach, których co najmniej kilkana�cie funkcjonowało w okresie stawiania megalitów." (Wróblewski, 1980) A w jaki sposób sprowadzono niebieskie skały z Walii (je�li przedkładamy teorię "transportu" nad teorię "lodowca")? "Niebieskie bloki przewożono na tratwach i łodziach, na krótkich odcinkach wleczono je lšdem. W 1954 r. R.J.C. Atkinson, ówczesny wykładowca na Uniwersytecie w Edynburgu, przeprowadził we współpracy z telewizjš BBC eksperyment, majšcy sprawdzić ewentualnš realno�ć takiego transportu. Kopie trzech prahistorycznych łodzi o płaskich dnach, zbudowane z drewna wišzowego, połšczono czterema poprzecznymi belkami i na takim pomo�cie ułożono replikę dolerytowego kamienia ze Stonehenge II. Obcišżenie ,,statku" wraz z załogš składajšcš się z 4 chłopców w wieku szkolnym wynosiło ponad 1600 kg). Łodzie zanurzyły się w wodzie tylko na 23 cm, a młodzieżowa załoga uzbrojona w długie żerdzie z łatwo�ciš kierowała cało�ciš. Na tej podstawie można przyjšć, iż transport czterotonowych głazów z południowej Walii przy zastosowaniu �rodków możliwych do uzyskania w ramach technologii późnej epoki kamienia nie przekraczał możliwo�ci budowniczych Stonehenge." (Wróblewski, 1980) "Jeszcze bardziej skomplikowany musiał być transport bloków piaskowca, których waga osišgała niekiedy blisko 50 ton, tym bardziej że przewożono je drogš lšdowš. (ryc. 9) Przetransportowanie ponad 80 takich bloków z okolic Marlborough do Stonehenge (odległo�ć około 35 km) wymagało pracy co najmniej 1000 ludzi w cišgu wielu lat. Bloki te układano na balach i popychano, stosujšc urzšdzenia pomocnicze w postaci dźwigni. Podkładanie bali i pchanie bloku kamiennego na dystansie owych około 35 km wymagałoby przynajmniej 2 tygodni pracy 550-600 ludzi." (Bukowski, Dšbrowski, 1972) "Wykorzystujšc powszechnie od wieków koło zapomnieli�my, że skutecznym sposobem transportu przy braku wozów jest stosowanie włóka lub sań, cišgniętych po suchym gruncie. Przykłady ich użytkowania przez okršgły rok, do XX w. włšcznie, znamy z kultury ludowej wielu rejonów Europy (...). W ramach tego samego eksperymentu [Atkinsona z 1954 - przyp. mój] skonstruowano włók, na którym ułożono blok niebieskawego dolerytu o wadze około 1,6 tony. Okazało się, iż głaz może cišgnšć 32 uczniów. Włók �lizgał się łatwo po długiej, wybujałej trawie, nie zostawiajšc żadnych �ladów z wyjštkiem lekkiego zgniecenia. Podkładanie pod włók okršgłych drewnianych belek, w charakterze rolek, umożliwiło ograniczenie grupy cišgnšcej do 14 chłopców, R. Atkinson za� jest przekonany, że dokładniejsza selekcja rolek pod względem rozmiarów i kształtu umożliwiłaby zredukowanie grupy do 12, a nawet mniejszej liczby osób. Zastosowanie rolek wymaga jednak różnych pomocniczych czynno�ci. W rezultacie, przy tym sposobie transportu koniecznych było 24 uczniów, w stosunku do 32 niezbędnych przy zastosowaniu samego włóka. Trzeba pamiętać, iż chłopcy realizujšcy eksperyment nie byli wprawni w tego rodzaju czynno�ciach. Uwzględniajšc dodatkowe czynniki badacz dochodzi do wniosku, że dla warunków transportu głazów ze Stonehenge potrzeba było 16 mężczyzn na tonę ładunku." (Wróblewski, 1980) Kamienne bloki ustawiano przy pomocy dzwigni. (ryc. 10, 12) Do�wiadczalnie wykazano, iż 180 osób mogło ustawić pionowo ( w uprzednio wykopanym i oblicowanym z jednej strony słupami drewnianymi dole) głaz o wadze180 ton. Nadproża wcišgano po nasypie bšdź jak chce większo�ć badaczy - używajšc drewnianej platformy (rusztowania). (ryc. 11) Hugh Kearney w "The British Isles. A History of Four Nations" napisał o 30 milionach roboczogodzin (man-hours) po�więconych budowie kromlechu! do góry W roku 1915 Mr. Chubb kupił Stonehenge na aukcji za £ 6,600 i podarował małżonce; w trzy lata później Chubbsowie przekazali Stonehenge na własno�ć narodowi. W osiemnastym wieku tury�ci odwiedzajšcy megalit mogli za drobnš opłatš wypożyczyć w pobliskiej wiosce młotki służšce do odkuwania na pamištkę fragmentów z głazów. (ryc.13 rysunek z XVIII w). W poczštkach dwudziestego stulecia dyskutowano pomysł... przesunięcia Stonehenge aby zrobić miejsce dla pasa startowego nowego, wojskowego lotniska (ryc. 14) W latach 1941-1943, podczas II wojny �wiatowej, lotnictwo brytyjskie, RAF, wykorzystywało Stonehenge jako obiekt do�wiadczalny do rozwoju techniki stroboskopowo o�wietlanego nocnego fotografowania z samolotów. W 1978 roku swobodny dostęp do kamieni Stonehenge został ograniczony. Od tamtej pory kromlech podziwiać można z oddali (za wyjštkiem uroczysto�ci letniego przesilenia oraz specjalnie aranżowanego dostępu po godzinach otwarcia) Ryc.16 - �ietujšcy letnie przesilenie w latach sze�ćdziesištych ubiegłego stulecia.